Quá trình đổi mới nhận thức của Đảng về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Trong 10 năm đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội (1975-1985), do chủ quan, muốn sớm xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội, chúng ta đã vi phạm quy luật khách quan là quan hệ sản xuất phải phù hợp với phát triển của lực lượng sản xuất. Kết quả là kinh tế suy thoái nghiêm trọng, đời sống nhân dân vô cùng khó khăn. Việc thừa nhận kinh tế thị trường không phải là sản phẩm riêng có của chủ nghĩa tư bản mà là sự phát triển khách quan của nền kinh tế hàng hóa. Mỗi nền kinh tế muốn phát triển bền vững cần phải sử dụng hiệu quả nền kinh tế thị trường phù hợp với đặc điểm, điều kiện, mục tiêu. Vì vậy, thực tiễn đặt ra cho chúng ta nhiệm vụ nghiên cứu, vận dụng tốt kho tàng tri thức về kinh tế thị trường và các quy luật của nó nhằm thực hiện mục tiêu: “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.

Đại hội VI (tháng 12-1986) của Đảng Cộng sản Việt Nam đã đánh dấu mốc lớn trong nhận thức của Đảng về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Tại Đại hội này, Đảng ta đã xác định kinh tế thị trường là thành tựu của văn minh nhân loại mà chúng ta cần sử dụng để xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Tuy nhiên, từ Đại hội VI đến Đại hội VIII của Đảng Cộng sản Việt Nam khái niệm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vẫn chưa được sử dụng.

Hội nghị Trung ương 6 (tháng 3-1989), khóa VI, phát triển thêm một bước, đưa ra quan điểm phát triển kinh tế hàng hóa có kế hoạch gồm nhiều thành phần.

Đến Đại hội VII (6-1991), Đảng Cộng sản Việt Nam tiếp tục làm rõ chủ trương phát triển kinh tế nhiều thành phần và khẳng định đây là chủ trương chiến lược, là con đường đi lên chủ nghĩa xã hội của Việt Nam. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội của Đảng khẳng định: “Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước”.

Ở giai đoạn này Đảng ta xác định phát triển kinh tế-xã hội theo con đường củng cố độc lập dân tộc và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta là quá trình thực hiện dân giàu, nước mạnh, tiên tiến hiện đại trong một xã hội nhân dân làm chủ, nhân ái có văn hóa, có kỷ cương, xóa bỏ áp bức, bất công, tạo điều kiện cho mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc. Nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước bằng pháp luật, kế hoạch, chính sách và các công cụ khác. Khuyến khích tính năng động sáng tạo đi đôi với thiết lập trật tự, kỷ cương trong hoạt động kinh tế. Phát huy lợi thế tương đối, không ngừng nâng cao sức cạnh tranh của hàng hóa, đáp ứng tốt nhu cầu của sản xuất và đời sống, hướng mạnh về xuất khẩu thay thế nhập khẩu những mặt hàng trong nước sản xuất có hiệu quả. Mở rộng quan hệ kinh tế với tất cả các nước, các tổ chức quốc tế, tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội.

Đại hội VIII của Đảng (tháng 6-1996), đưa ra một kết luận mới rất quan trọng: Sản xuất hàng hóa không đối lập với chủ nghĩa xã hội mà là thành tựu phát triển của văn minh nhân loại, tồn tại khách quan cần thiết cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội và cả khi chủ nghĩa xã hội đã được xây dựng. Nhưng tại thời kỳ này Đảng ta cũng mới bàn đến kinh tế hàng hóa, cơ chế thị trường, chưa dùng khái niệm kinh tế thị trường.

Đại hội IX của Đảng (tháng 4-2001), mới chính thức đưa ra khái niệm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: Là một kiểu tổ chức nền kinh tế – xã hội vừa dựa trên những nguyên tắc quy luật của kinh tế thị trường, vừa dựa trên những nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội. Có thể nói rằng, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vừa mang những đặc trưng chung của kinh tế thị trường vừa mang tính đặc thù đó là định hướng xã hội chủ nghĩa. Tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường không phủ nhận các quy luật kinh tế thị trường, mà là cơ sở để xác định sự khác nhau giữa kinh tế thị trường ở nước ta với các nước khác.

Tính đặc thù trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được thể hiện. Thứ nhất, thực hiện mục tiêu “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Thứ hai, Đảng ta đã từng bước nhận thức rõ hơn về chế độ sở hữu và các thành phần kinh tế. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, hình thức tổ chức kinh doanh, khẳng định kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tập thể không ngừng được củng cố và phát triển, kinh tế tư nhân là một trong động lực của nền kinh tế. Thứ ba, về chế độ phân phối, có nhiều hình thức trong đó phân phối theo kết quả lao động và hiệu quả kinh tế là chủ yếu. Thứ tư, Nhà nước quản lý và điều tiết nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thông qua pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách, các công cụ kinh tế và lực lượng vật chất cần thiết. Thứ năm, vai trò lãnh đạo của Đảng, xác định tiếp tục đổi mới tư duy kinh tế, nâng cao năng lực lãnh đạo kinh tế của các tổ chức cơ sở đảng, tăng cường lãnh đạo và kiểm tra về phát triển kinh tế

Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng làm rõ nội hàm, mục tiêu của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước dưới sự lãnh đạo của  Đảng Cộng sản. Đây là hình thái kinh tế thị trường vừa tuân theo những quy luật của kinh tế thị trường, vừa dựa trên cơ sở và được dẫn dắt chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội: thể hiện ở tính đặc thù của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Một là, ngoài mục tiêu về lợi nhuận, là giải phóng sức sản xuất của xã hội, phát triển lực lượng sản xuất và từng bước xây dựng tiền đề vật chất cho chủ nghĩa xã hội; Hai là, phát triển đa dạng các hình thức sở hữu, các thành phần kinh tế, các loại hình doanh nghiệp, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo; Ba là: Công bằng phân phối các yếu tố của sản xuất, tiếp cận và sử dụng các cơ hội, điều tiết phát triển. Phân phối kết quả làm ra chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội; Bốn là: Sự điều tiết của nhà nước trong nền kinh tế thị trường ở nước ta thông qua xây dựng và thực hiện quy hoạch, chiến lược, kế hoạch và chính sách phát triển kinh tế xã hội để từng bước xây dựng tiền đề vật chất cho chủ nghĩa xã hội

Ngày 28-2-2015, tại Hà Nội, Hội đồng lý luận Trung ương phối hợp với viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam tổ chức hội thảo khoa học “Nhận thức về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” nhằm đóng góp hoàn thiện báo cáo tổng kết một số vấn đề lý luận- thực tiễn qua 30 năm đổi mới và dự thảo vào văn kiện Đại hội lần thứ XII của Đảng đã đưa ra khái niệm mới về kinh tế thị trường: Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo quy luật của kinh tế thị trường, đồng thời đảm bảo Định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước. Đó là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế; có sự quản lý của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, nhằm mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ công bằng văn minh.

Quan điểm phát triển kinh tế – xã hội giai đoạn 2016-2020 được xác định: Tập trung hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Xây dựng nền kinh tế thị trường hiện đại, hội nhập quốc tế, có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ, hiệu quả theo quy luật kinh tế thị trường, cạnh tranh bình đẳng, minh bạch. Đồng thời Nhà nước sử dụng thể chế, các nguồn lực, công cụ điều tiết, chính sách phân phối và phân phối lại để phát triển văn hóa, thực hiện dân chủ, tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm an ninh xã hội từng bước nâng cao phúc lợi xã hội, chăm lo cải thiện đời sống mọi mặt của nhân dân, thu hẹp khoảng cách giàu- nghèo.

Thật vậy, sự hình thành tư duy kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không chỉ đơn thuần là sự tìm tòi và phát triển về mặt lý luận của chủ nghĩa xã hội, mà còn là sự lựa chọn và khẳng định con đường và mô hình phát triển trong thực tiễn mang tính cách mạng và sáng tạo của Việt Nam và là một tất yếu phù hợp với quy luật phát triển của thời đại, đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước.

Th.S Lê Chí Trung
Khoa Lý luận Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh