Một số vấn đề về con người, văn hóa trong tư tưởng Hồ Chí Minh và sự vận dụng của Đảng ta trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII

Tư tưởng Hồ Chí Minh là sự vận dụng sáng tạo Chủ nghĩa Mác-Lênin vào thực tiễn giải phóng dân tộc và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Con người và văn hóa là những vấn đề mà Hồ Chí Minh rất quan tâm trong suốt cuộc đời và sự nghiệp của mình, đồng thời văn hóa và con người cũng là những nội dung lớn trong tư tưởng Hồ Chí Minh.

Về con người, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu lên một định nghĩa thật độc đáo: “Chữ người, nghĩa hẹp là gia đình, anh, em, họ hàng, bầu bạn. Nghĩa rộng là đồng bào cả nước. Rộng nữa là cả loài người”. Với nghĩa đó, khái niệm con người đã mang trong nó bản chất xã hội, phản ánh các quan hệ xã hội, quan hệ gần là gia đình, anh, em, họ hàng, bầu bạn; quan hệ xa là làng xóm, quê hương, đồng bào, nhân loại. Nói đến bản chất con người phải thấy được nền tảng chung giữa người và người. Song bản thân nhu cầu tồn tại của con người không thể có được khi tách con người khỏi xã hội. Cho nên, bản chất xã hội của con người vẫn là bản chất cơ bản nhất.

Trong tư tưởng Hồ Chí Minh không có con người trừu tượng mà chỉ có con người cụ thể, con người với ý nghĩa đầy đủ nhất, đó là mỗi một người có cuộc sống riêng của họ, có những mối quan hệ của riêng họ gắn với gia đình, người thân, quê hương, làng xóm, với tập thể, đồng bào trong cộng đồng dân tộc và cao hơn là với nhân loại. Đối với Người, mặt tốt xấu của con người không phải bộc lộ một cách tự nhiên, vô cớ, mà thường có nguyên nhân sâu xa của nó, xuất phát từ nguồn gốc xã hội. Khi nói đến những vấn đề có liên quan đến bản chất con người, Hồ Chí Minh có cách giải thích riêng, rất độc đáo và phù hợp với tư duy biện chứng về bản chất con người.

Đối với Hồ Chí Minh, khái niệm con người luôn được nhắc đến như một mục tiêu thiêng liêng, cao cả của sự nghiệp cách mạng mà Người theo đuổi. Tư tưởng về con người, về việc giải phóng và phát triển con người, coi con người là nhân tố quyết định thành công của cách mạng, luôn quán xuyến gần như toàn bộ sự nghiệp cách mạng của Hồ Chí Minh.

Với những nội dung trên, chúng ta có thể hiểu khái quát tư tưởng Hồ Chí Minh về con người như sau: Con người là một thực thể thống nhất của “cái cá nhân” và “cái xã hội”, con người tồn tại trong mối quan hệ biện chứng giữa cá nhân với cộng đồng, dân tộc, giai cấp, nhân loại; yêu thương con người, tin tưởng tuyệt đối ở con người, coi con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự nghiệp giải phóng xã hội và giải phóng chính bản thân con người, đó chính là những luận điểm cơ bản trong tư tưởng về con người của Hồ Chí Minh. Xuất phát từ những luận điểm đúng đắn đó, trong khi lãnh đạo nhân dân cả nước tiến hành cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng đất nước, Hồ Chí Minh luôn tin ở dân, hết lòng thương yêu, quý trọng nhân dân, biết tổ chức và phát huy sức mạnh của nhân dân. Tư tưởng về con người của Hồ Chí Minh thông qua thực tiễn cách mạng Việt Nam đã trở thành một sức mạnh vật chất to lớn và là nhân tố quyết định thắng lợi cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Về văn hóa, đây là khái niệm có nội hàm phong phú và ngoại diên rất rộng về phương diện xã hội. Chính vì vậy mà có rất nhiều định nghĩa khác nhau về văn hoá. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, khái niệm văn hóa được hiểu theo hai nghĩa: nghĩa rộng và nghĩa hẹp.

Theo nghĩa rộng, Hồ Chí Minh nêu văn hóa là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do loài người sáng tạo ra nhằm đáp ứng lẽ sinh tồn, đồng thời đó cũng là mục đích của cuộc sống loài người. Người viết: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá. Văn hoá là tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn”⁽1).

Theo nghĩa hẹp, văn hóa là những giá trị tinh thần. Người viết: “Trong công cuộc kiến thiết nước nhà, có bốn vấn đề cần chú ý đến, cũng phải coi là quan trọng ngang nhau: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa. Nhưng văn hóa là một kiến trúc thượng tầng”.

Từ quan điểm của Hồ Chí Minh về con người và văn hóa, trong sự nghiệp xây dựng, phát triển văn hóa, con người đã được Đảng, Nhà nước quan tâm vận dụng trong các chính sách kinh tế-xã hội từ Trung ương đến địa phương và đã thu được những kết quả nhất định. Báo cáo của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về các văn kiện Đại hội XII đã khẳng định: “Thực hiện nhiệm vụ xây dựng con người đáp ứng yêu cầu của thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế có bước chuyển biến quan trọng: Gắn nhiệm vụ xây dựng văn hóa, con người với nhiệm vụ xây dựng và phát triển đất nước; gắn xây dựng môi trường văn hóa với xây dựng con người; bước đầu hình thành những giá trị mới về con người với các phẩm chất về trách nhiệm xã hội, ý thức công dân, dân chủ, chủ động, sáng tạo, khát vọng vươn lên.” (2). Tuy nhiên, Báo cáo cũng chỉ ra những hạn chế  trong vấn đề văn hóa, con người hiện nay đó là: “Đạo đức, lối sống có mặt xuống cấp đáng lo ngại. Đời sống văn hóa tinh thần ở nhiều nơi còn nghèo nàn, đơn điệu; khoảng cách hưởng thụ văn hóa giữa miền núi, vùng sâu, vùng xa với đô thị và trong các tầng lớp nhân dân chậm được rút ngắn. Môi trường văn hóa còn tồn tại những biểu hiện thiếu lành mạnh, ngoại lai, trái với thuần phong mỹ tục; tệ nạn xã hội và một số loại tội phạm có chiều hướng gia tăng. Việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hoá đạt hiệu quả chưa cao.”(3).

Trên nền tảng kế thừa Chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về con người, văn hóa và thực tiễn phát triển con người Việt Nam, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng đã xây dựng phương hướng, nhiệm vụ xây dựng, phát triển văn hóa, con người trong thời gian tới như sau:

Thứ nhất, xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành một mục tiêu của chiến lược phát triển. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế; tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật. Tạo chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức, ý thức tôn trọng pháp luật, mọi người Việt Nam đều hiểu biết sâu sắc, tự hào, tôn vinh lịch sử, văn hóa dân tộc. Khẳng định, tôn vinh cái đúng, cái tốt đẹp, tích cực, cao thượng; nhân rộng các giá trị cao đẹp, nhân văn. Đấu tranh phê phán, đẩy lùi cái xấu, cái ác, thấp hèn, lạc hậu; chống các quan điểm, hành vi sai trái, tiêu cực ảnh hưởng xấu đến xây dựng nền văn hóa, làm tha hóa con người.

Thứ hai, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, phù hợp với bối cảnh phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập. Thực hiện chiến lược phát triển gia đình Việt Nam, phát huy giá trị truyền thống tốt đẹp, xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh. Xây dựng mỗi trường học thật sự là môi trường trung tâm văn hóa giáo dục, rèn luyện con người. Nâng cao chất lượng hiệu quả các cuộc vận động văn hóa, phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa.

Thứ ba, phát triển kinh tế, ổn định chính trị luôn là nền tảng phát triển đất nước, sự hành xử có văn hóa trong phát triển kinh tế cũng như chính trị luôn có ảnh hưởng tích cực đến uy tín của con người trong mối quan hệ đối nội và đối ngoại. Do đó Đảng chủ trương xây dựng văn hóa trong chính trị và kinh tế, cụ thể phải chú trọng chăm lo xây dựng văn hóa trong Đảng, trong các cơ quan nhà nước và các đoàn thể… Xây dựng văn hóa doanh nghiệp, văn hóa doanh nhân với ý thức tôn trọng, chấp hành pháp luật, giữ chữ tín, cạnh tranh lành mạnh vì sự phát triển bền vững của đất nước, góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Thứ tư, bên cạnh việc xây dựng hệ giá trị chuẩn mực về văn hóa thì phải nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động văn hóa, xây dựng cơ chế để giải quyết hợp lý, hài hòa giữa bảo tồn, phát huy di sản văn hóa với phát triển kinh tế xã hội. Phát triển sự nghiệp văn học, nghệ thuật, chăm lo bồi dưỡng và tạo mọi điều kiện cho sự tìm tòi, sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ. Đổi mới phương thức hoạt động của các hội văn học nghệ thuật.

Thứ năm, Đảng, Nhà Nước phải làm tốt công tác lãnh đạo, quản lý báo chí, xuất bản. Các cơ quan truyền thông phải thực hiện đúng tôn chỉ, mục đích, đối tượng phục vụ, nâng cao tính tư tưởng, nhân văn khoa học, đề cao trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân. Quy hoạch, sắp xếp lại hệ thống báo chí đáp ứng yêu cầu phát triển, bảo đảm thiết thực, hiệu quả.

Thứ sáu, phát triển công nghiệp văn hóa đi đôi với xây dựng, hoàn thiện thị trường dịch vụ và sản phẩm văn hóa. Có cơ chế khuyến khích đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị kỹ thuật và công nghệ tiên tiến để nâng cao chất lượng sản phẩm, dịch vụ văn hóa. Tạo thuận lợi cho các doanh nghiệp văn hóa, văn nghệ, thể thao, du lịch thu hút các nguồn lực xã hội để phát triển. Đổi mới, hoàn thiện thể chế, tạo môi trường pháp lý thuận lợi để xây dựng, phát triển thị trường dịch vụ, sản phẩm văn hóa lành mạnh; đẩy mạnh phát triển công nghiệp văn hóa; tăng cường quảng bá văn hóa Việt Nam. Nâng cao ý thức thực thi các quy định pháp luật về quyền tác giả và các quyền liên quan trong toàn xã hội.

Thứ bảy, cùng với giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc chúng ta phải chủ động hội nhập quốc tế về văn hóa, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại. Muốn hội nhập, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, Đảng chủ trương:“chủ động mở rộng hợp tác văn hóa với các nước, thực hiện đa dạng hóa các hình thức văn hóa đối ngoại, đưa các quan hệ quốc tế về văn hóa đi vào chiều sâu, đạt hiệu quả thiết thực, tiếp nhận có chọn lọc tinh hoa văn hóa thế giới, làm phong phú thêm văn hóa dân tộc”(4).

Thứ tám, tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng và nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước đối với lĩnh vực văn hóa. Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng theo hướng vừa bảo đảm văn hóa, văn học – nghệ thuật, báo chí phát triển đúng định hướng chính trị, tư tưởng của Đảng. Tập trung đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về văn hóa đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững.

Với những quan điểm, tư tưởng về xây dựng, phát triển con người và văn hóa của Đảng được thể hiện trong Văn kiện cho thấy có sự nhất quán với tư tưởng về con người, văn hóa của Hồ Chí Minh. Sự nhất quán ấy được thể hiện qua đường lối lãnh đạo cách mạng và qua các chủ trương chính sách của Đảng trong suốt quá trình Đảng lãnh đạo công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Trong sự nghiệp đổi mới đất nước hiện nay, tư tưởng đó tiếp tục được Đảng ta quán triệt vận dụng và phát triển trong Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XII. Đại hội tiếp tục khẳng định xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, là nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh và là động lực của công cuộc xây dựng xã hội mới với mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, vững bước đi lên chủ nghĩa xã hội.